भारतीय शेअर बाजारातील फ्यूचर्स आणि ऑप्शंस (F&O) म्हणजे काय?
जेव्हा आपण भारतीय शेअर बाजाराची चर्चा करतो, तेव्हा बहुतांश लोक केवळ शेअर्स (इक्विटी) खरेदी आणि विक्री करण्याबद्दल विचार करतात. पण या बाजारात अजून एक मोठा भाग आहे ज्याला डेरिव्हेटिव्ह ट्रेडिंग (Derivatives Trading) म्हणतात, आणि त्यातले दोन सर्वात सामान्य साधने म्हणजे Futures आणि Options.
चला, हे सोप्या भाषेत समजून घेऊया.
🔹फ्यूचर्स करार (Futures Contracts) म्हणजे काय?
फ्यूचर्स करार हा एक ठराविक कालावधीसाठी केलेला मानकीकृत करार असतो ज्यामध्ये एखाद्या स्टॉक, निर्देशांक किंवा कमॉडिटीची ठराविक किमतीवर आणि भविष्यातील तारखेला खरेदी किंवा विक्री करण्याचे मान्य केले जाते.
🔑 मुख्य वैशिष्ट्ये:
बाध्यता (Obligation): खरेदीदार आणि विक्रेता दोघांनाही करार पूर्ण करणे आवश्यक असते (किंवा मुदतीपूर्वी square-off करणे).
लॉट साइज: ठराविक असतो (उदा. Nifty Futures साठी 75 शेअर्स).
मार्जिन: प्रारंभिक मार्जिन (सुमारे 5–15%) + दररोज Mark-to-Market (MTM) समायोजन.
सेटलमेंट: निर्देशांक साठी रोखीने, स्टॉक्स साठी physical delivery शक्य.
📘 उदाहरण:
आज Nifty 22,000 आहे
तुम्ही 1 लॉट Nifty Futures 22,050 ला खरेदी करता (मुदत: एक महिना)
जर मुदतीच्या दिवशी Nifty 22,300 ला बंद झाला, तर नफा = (22,300 – 22,050) × लॉट साइज
जर 21,800 झाला, तर तोटाही तसाच होतो
🔹ऑप्शंस करार (Options Contracts) म्हणजे काय?
ऑप्शन म्हणजे एखाद्या stock किंवा asset ला एक strike price वर खरेदी (Call) किंवा विक्री (Put) करण्याचा अधिकार देणारा करार असतो — पण हे बंधनकारक नसते.
ऑप्शन्सचे प्रकार:
Call Option: खरेदी करण्याचा अधिकार
Put Option: विक्री करण्याचा अधिकार
💰 प्रीमियम आणि पेऑफ:
तुम्ही ऑप्शन खरेदी करताना एक premium भरता (जास्तीत जास्त तोट्याची मर्यादा)
पेऑफ प्रोफाइल:
पोझिशन
ब्रेकईवन
नफा संभाव्यता
जास्तीत जास्त तोटा
लॉन्ग कॉल
स्ट्राइक + प्रीमियम
अमर्यादित लाभ
केवळ प्रीमियम
लॉन्ग पुट
स्ट्राइक – प्रीमियम
स्ट्राइक पर्यंत लाभ
केवळ प्रीमियम
शॉर्ट कॉल (नेकेड)
स्ट्राइक + प्रीमियम
प्रीमियम लाभ
अमर्यादित नुकसान
शॉर्ट पुट (नेकेड)
स्ट्राइक – प्रीमियम
प्रीमियम लाभ
स्ट्राइक पर्यंत नुकसान
उदाहरण:
जर तुम्ही Reliance 2500 CE ₹40 प्रीमियमने खरेदी केला आणि Reliance ₹2600 गेला,
तुमचा नफा = (2600 – 2500 – 40) × लॉट साइज
जर ₹2500 किंवा कमी गेला, तर तुमचा तोटा = ₹40
F&O का वापरावे?
Leverage (उधारी): कमी भांडवलात मोठा व्यवहार करता येतो
Hedging: पोर्टफोलिओचे रक्षण करण्यासाठी किंमती निश्चित करता येतात
Flexibility: बाजार वर गेला, खाली गेला किंवा स्थिर राहिला तरीही नफा मिळवता येतो
📊 F&O चेन कशी वाचावी?
Expiry Date: दर गुरुवारी (काही निर्देशांकांसाठी साप्ताहिक)
Strike Price: उदा. 22,000, 22,100
Premium: त्या Option चे सध्याचे बाजार मूल्य
OI (Open Interest): बाजारातील liquidity आणि sentiments
लोकप्रिय स्ट्रॅटेजीज (सोप्या आणि प्रभावी):
1. Covered Call:
100 शेअर्स hold करा आणि त्यावर Call विका
प्रीमियम मिळतो, downside थोडा cushion होतो
2. Protective Put:
शेअर्स hold करा आणि Put विकत घ्या
विम्यासारखे काम करते
3. Bull Call Spread:
कमी Strike चा Call खरेदी करा, जास्त Strike चा Call विका
खर्च कमी, नफा व तोटा मर्यादित
4. Bear Put Spread:
जास्त Strike चा Put खरेदी करा, कमी Strike चा Put विका
बाजार पडल्यास नफा, खर्च मर्यादित
⚠️ जोखमीचे व्यवस्थापन (Risk Management):
Position Sizing: एकाच व्यवहारात तुमच्या भांडवलाच्या 2–3% पेक्षा जास्त जोखीम टाळा
Stop-Loss / Stop-Profit: आधीच तुमचे exit points ठरवा
Margin Utilization: MTM आणि मार्जिन कॉल ट्रॅक करा
Volatility Watch: IV वाढल्याने premiums महाग होतात
सारांश
Futures = बांधिलकी, Options = पर्याय
Leverage मुळे नफा आणि तोटा दोन्ही वाढू शकतात — शिस्तीत ट्रेड करा
प्रत्येक बाजार परिस्थितीसाठी स्ट्रॅटेजीज आहेत
Stop-loss आणि Position sizing हे अत्यावश्यक
F&O ट्रेडिंग ही उच्च जोखमीची असते आणि प्रत्येकासाठी योग्यच असेल असे नाही. ज्या ठिकाणी नफा कमावण्याची शक्यता जास्त असते, तिथे तोट्याची शक्यताही तितकीच मोठी असते — विशेषतः Leverage (उधारी) चा वापर करताना. म्हणूनच, नेहमी स्वतःला नीट शिक्षित करा, योग्य जोखीम व्यवस्थापन (Risk Management) पद्धती अवलंबा आणि कधीही उधारच्या पैशांवर किंवा भावनेच्या भरवशावर ट्रेड करू नका. सुरुवात लहान प्रमाणात करा, पुरेशी माहिती घ्या आणि एवढ्याच पैशांची गुंतवणूक करा जितका तोटा तुम्ही सहज सहन करू शकता.